Bài giảng Kinh tế phát triển - Chương 4: Cơ cấu kinh tế và các mô hình chuyển dịch cơ cấu kinh tế - Hoàng Bảo Trâm

Nội dung text: Bài giảng Kinh tế phát triển - Chương 4: Cơ cấu kinh tế và các mô hình chuyển dịch cơ cấu kinh tế - Hoàng Bảo Trâm

1. 2. XU HƯỚNG CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU NGÀNH K.TẾ Nhóm nước NN (%) CN (%) DV (%) TN cao 2 27 71 TN trung 11 38 51 bình TN thấp 25 25 50 (Số liệu 2003- Báo cáo phát triển của WB) 2. XU HƯỚNG CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU NGÀNH K.TẾ 22  Xu hướng gia tăng về năng suất  Quá trình phát triển cần dựa trên quá trình công nghiệp hóa cùng với tái cấu trúc nông nghiệp  Agriculture neglect ???? 11
2. 3. TÍNH QUY LUẬT CỦA CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU NGÀNH K.TẾ 23 3.1. Quy luật tiêu dùng của Engel 3.2. Quy luật tăng NSLĐ của Fisher 3.1. Quy luật tiêu dùng của Engel 24  Quy luật tiêu dùng thực nghiệm của Engel:  phản ánh mối quan hệ giữa thu nhập và phân phối thu nhập cho tiêu dùng.  Thu nhập tăng  Chức năng chủ yếu của NN là SX lương thực thực phẩm 12
3. 3.1. Quy luật tiêu dùng của Engel 25  Phân loại hàng hoá:  Nông sản: hàng thiết yếu  Công nghiệp: hàng hoá lâu bền  Dịch vụ: hàng hoá cao cấp 3.1. Quy luật tiêu dùng của Engel 26  Đường Engel đối với lương thực, thực phẩm Tiêu dùng Thu nhập 13
4. 3.1. Quy luật tiêu dùng của Engel 27  Độ dốc = Ed/i = Δtiêu dùng/Δthu nhập  Xu hướng thay đổi tỷ trọng tiêu dùng khi thu nhập tăng:  Tỷ trọng chi tiêu cho hàng hoá thiết yếu giảm (Ed/i 0, Ed/i 1) 3.2. Quy luật tăng năng suất lao động của Fisher 28  A. Fisher : “Các quan hệ kinh tế của tiến bộ kỹ thuật” (1935)  Dựa vào sự khác biệt trong gia tăng NSLĐ (dễ dàng thay thế LĐ sống bằng KHKT) → Nền kinh tế gồm 3 khu vực:  Nông, lâm, ngư nghiệp và khai thác khoáng sản  Công nghiệp chế biến và xây dựng  Dịch vụ (≈ luxury goods: elasticity >1) 14
5. 3.2. Quy luật tăng năng suất lao động của Fisher 29  NN:  Trong sản xuất NN, dễ thay thế lao động bằng KHKT.  KHKT + thay đổi phương thức canh tác NSLĐ tăng.  NSLĐ tăng + nhu cầu lương thực thực phẩm không đổi (giảm) tỷ trọng LĐ NN giảm 3.2. Quy luật tăng năng suất lao động của Fisher 30  CN:  Tính phức tạp hơn của việc thay thế lao động bằng KHKT và sử dụng công nghệ mới.  Ed/i (CN)>0 tỷ trọng LĐ CN có xu hướng tăng 15
6. 3.2. Quy luật tăng năng suất lao động của Fisher 31  DV:  Đặc điểm cung cấp dịch vụ: gắn liền với LĐ sống rào cản thay thế LĐ bằng KHKT và sử dụng công nghệ mới Tốc độ gia tăng NSLĐ thấp hơn  Ed/i (DV) > 1 tỷ trọng LĐ ngành DV có xu hướng tăng nhanh 4. CÁC MÔ HÌNH CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU NGÀNH KINH TẾ 32 4.1. Mô hình Rostow 4.2. Mô hình hai khu vực Cổ điển 4.3. Mô hình hai khu vực Tân cổ điển 4.4. Mô hình hai khu vực của Harry T. Oshima 16
7. 4.1. Mô hình Rostow 33  Dưới tác động nào xã hội NN truyền thống bắt đầu quá trình hiện đại hoá?  Những lực lượng nào thúc đẩy quá trình tăng trưởng?  Những đặc trưng cơ bản của từng giai đoạn phát triển là gì?  Những lực lượng nào tác động đến mối quan hệ giữa các khu vực trong quá trình tăng trưởng? 4.1. Mô hình Rostow (xem chương 3) 34 17
8. 4.1. Mô hình Rostow 35 Cơ cấu ngành qua 5 giai đoạn 1. NN thuần tuý 2. NN-CN 3. CN-NN-DV 4. CN-DV-NN 5. DV-CN 4.1. Mô hình Rostow 36  Ưu điểm Chỉ ra sự lựa chọn hợp lý dạng cơ cấu ngành tương ứng với mỗi giai đoạn phát triển của mỗi quốc gia Xét trên góc độ mối quan hệ giữa chuyển dịch cơ cấu với quá trình phát triển.  Hạn chế  Thiếu cơ sở cho sự phân đoạn trong quá trình phát triển.  Thiếu sự nhất quán về đặc trưng của mỗi giai đoạn so với thực tế. 18
9. 4.2. Mô hình hai khu vực cổ điển 37  Arthur Lewis  1950s: “Lý thuyết về phát triển kinh tế” → giải thích mối quan hệ giữa NN và CN trong quá trình tăng trưởng.  1960s: John Fei và Gustar Rainis chính thức hoá áp dụng mô hình này để nghiên cứu quá trình TTKT ở các nước đang phát triển. 4.2. Mô hình hai khu vực cổ điển 38  Giả định Nền kinh tế với 2 khu vực:  Khu vực NN:  Khu vực CN: → Nghiên cứu sự di chuyển lao động giữa 2 khu vực 19
10. 4.2. Mô hình hai khu vực cổ điển 39  Cơ sở nghiên cứu Xuất phát từ cách đặt vấn đề của D.Ricardo, người đầu tiên nghiên cứu vấn đề hai khu vực kinh tế trong tác phẩm “Các nguyên lý của kinh tế chính trị học và thuế khoá” (1817) 4.2. Mô hình hai khu vực cổ điển 40  Quy mô SX NN tăng  Số và chất lượng ruộng đất là yếu tố có điểm dừng (tại điểm đó việc tăng thêm các yếu tố đầu vào khác không làm tăng sản lượng đầu ra) đất đai là giới hạn của tăng trưởng 20
11. 4.2. Mô hình hai khu vực cổ điển 41  Ruộng đất có xu hướng cạn kiệt + LĐ NN tiếp tục tăng  Về hình thức, dư thừa LĐ ở nông thôn khác ở thành thị: . Thành thị: Người LĐ có khả năng LĐ, có mong muốn làm việc nhưng không tìm được việc. . Nông thôn: mọi người đều có việc làm nhưng NSLĐ thấp, hoặc mọi người phải chia việc để làm Sản phẩm biên của LĐ giảm dần và tiến tới bằng 0 thất nghiệp trá hình/ vô hình/ bán thất nghiệp. 4.2. Mô hình hai khu vực cổ điển 42 Do đó .  Khu vực NN  Cần xây dựng và mở rộng CN để thúc đẩy TTKT.  Khu vực CN  MPa=0 21
12. TPa TPm TPm3 TPa TPm1 Lm1 Lm3 La La La AP 1 2 3 La S MP Lm La MPLa W’m E E Wm 1 2 APLa DLm O La Lm 43 Lm1 Lm2 4.2. Mô hình hai khu vực cổ điển 44  Biện pháp  Đầu tư lại cho khu vực NN để NSLĐ và làm giảm nhu cầu lao động trong khu vực NN → việc rút bớt lao động khỏi khu vực NN sẽ không làm suy giảm tổng sản phẩm của khu vực này → Giá LT-TP không tăng → không tạo sức ép tăng lương đối với khu vực CN 22
13. 4.2. Mô hình hai khu vực cổ điển 45  Các đóng góp của mô hình  Xác định được hướng giải quyết mới mối quan hệ giữa CN và NN trong quá trình thực hiện mục tiêu tăng trưởng và phát triển.  Chỉ ra được hệ quả về mặt xã hội trong quá trình tăng trưởng: mối quan hệ giữa tăng trưởng và bất bình đẳng. 4.2. Mô hình hai khu vực cổ điển 46  Các hạn chế của mô hình  Một số giả định không hợp lý : . Tỷ lệ LĐ thu hút từ NN sang CN tương ứng với tỷ lệ tích luỹ vốn của CN. Thực tế:  Khi khu vực CN có lợi nhuận vốn tích luỹ có thể được đầu tư vào các ngành có dung lượng vốn cao ý nghĩa giải quyết LĐ NN dư thừa không còn nữa.  Trong điều kiện nền kinh tế mở: vốn có thể được đầu tư ở nước ngoài (nơi có lợi nhuận cao) chứ không nhất thiết ở trong nước. 23
14. 4.2. Mô hình hai khu vực cổ điển 47 . Nông thôn là khu vực có dư thừa LĐ, thành thị không có dư thừa LĐ. Thực tế:  Thành thị vẫn có dư thừa LĐ  Nông thôn có thể tự giải quyết LĐ dư thừa bằng cách tạo việc làm tại chỗ (nghề phụ) mà không nhất thiết chuyển ra thành thị. 4.2. Mô hình hai khu vực cổ điển 48 . Khu vực CN không phải tăng lương cho LĐ NN chuyển sang Thực tế: Tiền công trong CN luôn cao hơn trong NN do: LĐ CN cần có tay nghề và trình độ hơn. Áp lực nghiệp đoàn đòi tăng lương. 24
15. 4.3. Mô hình hai khu vực Tân cổ điển 49  Phê phán quan điểm dư thừa lao động của trường phái Cổ điển.  Thực hiện các nghiên cứu khác biệt về quan hệ CN-NN trong quá trình TTKT của các nước đang phát triển.  Điểm mới so với trường phái Cổ điển: coi KHCN là yếu tố trực tiếp và quyết định đối với tăng trưởng. 4.3. Mô hình hai khu vực Tân cổ điển 50  Khu vực nông nghiệp  Đất đai không có điểm dừng đường TPa  MPa luôn >0 (sự gia tăng lao động luôn làm tăng TP) 25
16. 4.3. Mô hình hai khu vực Tân cổ điển 51 TPa TPa=f(La) La 4.3. Mô hình hai khu vực Tân cổ điển 52  TPa có độ dốc giảm dần (MPa>0, nhưng giảm dần) lương được trả theo MPa đường cung LĐ trong NN có xu hướng dốc lên, nhưng độ dốc giảm dần theo qui mô gia tăng LĐ. 26
17. 4.3. Mô hình hai khu vực Tân cổ điển 53 W SLa La 4.3. Mô hình hai khu vực Tân cổ điển 54  Khu vực công nghiệp  CN phải trả lương cao hơn NN để có thể thu hút LĐ từ NN sang.  Mức lương trong CN ngày càng tăng. Lý do: . MPLa > 0 & dịch chuyển LĐ ra khỏi NN MPLa ngày càng tăng đối với LĐ còn lại trong NN CN phải trả lương cao hơn cho LĐ từ NN chuyển sang. . LĐ rút ra khỏi NN TPa giảm giá nông sản tăng áp lực tăng lương trong CN. 27
18. 4.3. Mô hình hai khu vực Tân cổ điển 55  Đường cung LĐ trong CN . không có đoạn nằm ngang . có độ dốc ngày càng tăng theo xu hướng sử dụng ngày càng nhiều LĐ bất lợi gia tăng đối với CN trong trao đổi LĐ với NN.  Cầu LĐ trong CN tăng lương trong CN tăng. 4.3. Mô hình hai khu vực Tân cổ điển 56 W SLm DLm Lm 28
19. 4.3. Mô hình hai khu vực Tân cổ điển 57  Quan điểm đầu tư  Đầu tư ngay từ đầu cho cả CN và NN  Đầu tư cho NN  Đầu tư cho CN  NN không có thất nghiệp nhưng 4.4. Mô hình hai khu vực của H. Oshima 58  Harry T. Oshima (1987), Economic Growth in Monsoon Asia: A Comparative Study, University of Tokyo Press, 1987  Nghiên cứu mối quan hệ giữa hai khu vực CN-NN trong quá trình tăng trưởng 29
20. 4.4. Mô hình hai khu vực của H. Oshima 59  Đặc điểm của các nước châu Á gió mùa : . NN lúa nước, có tính thời vụ cao:  Thời điểm cao vụ : thiếu LĐ  Còn lại (nông nhàn): thừa LĐ nhưng cũng ko có sự chuyển dịch LĐ (permanent shift) sang CN . ► Tăng trưởng và chuyển dịch cơ cấu kinh tế nên đi theo từng bước 4.4. Mô hình hai khu vực của H. Oshima 60 Giai đoạn 1: Giai đoạn bắt đầu của quá trình tăng trưởng  Mục tiêu: Tạo việc làm cho LĐ nông nhàn theo hướng tăng cường đầu tư cho NN tăng sản lượng để đáp ứng nhu cầu lương thực cho dân số ngày càng gia tăng, làm tiền đề cho phát triển CN. 30
21. 4.4. Mô hình hai khu vực của H. Oshima 61  Biện pháp:  Đa dạng hoá SX NN, xen canh, tăng vụ đây là hướng phát triển hợp lý nhất, phù hợp với khả năng vốn, trình độ kỹ thuật của NN, nông thôn trong giai đoạn 1.  Cải tiến các hình thức tổ chức SX và dịch vụ ở nông thôn (HTX, tổ chức tín dụng, dịch vụ ) nông dân mua giống mới, áp dụng kỹ thuật. 4.4. Mô hình hai khu vực của H. Oshima 62  Tiến hành cải cách ruộng đất nâng cao tính tự chủ của nông dân.  Xây dựng hệ thống kênh mương, tưới tiêu, hệ thống vận tải nông thôn thúc đẩy trao đổi hàng hoá.  Phát triển hệ thống giáo dục.  Tiến hành điện khí hoá nông thôn. 31
22. 4.4. Mô hình hai khu vực của H. Oshima 63  Kết quả:  Không cần quá nhiều vốn đầu tư so với CN.  Nhiều việc làm hơn cho nông dân thu nhập tăng tăng chi tiêu cho giống mới, phân bón, thuốc trừ sâu, công cụ LĐ.  Sản lượng NN tăng giảm NK nông sản (thậm chí, đẩy mạnh XK nông sản) có thêm ngoại tệ để NK máy móc phục vụ các ngành CN sử dụng nhiều LĐ. 4.4. Mô hình hai khu vực của H. Oshima 64  Dấu hiệu kết thúc:  Chủng loại nông sản ngày càng nhiều, qui mô ngày càng lớn.  Nhu cầu về các yếu tố đầu vào cho NN tăng  Xuất hiện nhu cầu chế biến nông sản nhằm tăng tính thương mại hoá trong SX NN.  Đặt ra yêu cầu phát triển CN và thương mại dịch vụ với qui mô lớn. 32
23. 4.4. Mô hình hai khu vực của H. Oshima 65 Giai đoạn 2: Hướng tới có việc làm đầy đủ bằng cách đầu tư cho cả NN và CN theo chiều rộng  Biện pháp:  Tiếp tục đa dạng hoá SX NN, xen canh, tăng vụ.  Thực hiện SX NN trên qui mô lớn.  Phát triển các ngành chế biến lương thực, thực phẩm Tăng số lượng việc làm và nâng cao tính hàng hoá của SX.  Phát triển các ngành CN và tiểu thủ CN, SX nông cụ, phân bón, thuốc trừ sâu phục vụ NN. 4.4. Mô hình hai khu vực của H. Oshima 66  Yêu cầu:  Có hoạt động đồng bộ từ SX, vận chuyển, bán hàng đến các dịch vụ tài chính và các ngành liên quan.  Hình thành các hình thức liên kết SX giữa CN-NN-DV dưới dạng trang trại, tổ hợp SX CN-NN, NN-CN-thương mại. 33
24. 4.4. Mô hình hai khu vực của H. Oshima 67  Kết quả:  NN phát triển mở rộng thị trường cho sản phẩm CN yêu cầu tăng qui mô SX CN và nhu cầu dịch vụ dân di cư từ nông thôn ra thành thị để phát triển các ngành CN và dịch vụ hỗ trợ.  Quá trình này diễn ra liên tục trong nhiều năm. 4.4. Mô hình hai khu vực của H. Oshima 68  Dấu hiệu kết thúc:  Tốc độ tăng việc làm > tốc độ tăng lao động tiền lương thực tế tăng 34
25. 4.4. Mô hình hai khu vực của H. Oshima 69 Giai đoạn 3: Sau khi có việc làm đầy đủ, phát triển các ngành theo chiều sâu  Đặc điểm:  Tốc độ tăng việc làm trong các ngành> tốc độ tăng lao động tiền lương thực tế tăng.  Khả năng SX nâng cao + tích luỹ nhiều hơn kinh nghiệm SX các ngành CN phát triển nhanh: chuyển từ thay thế NK sang tìm kiếm thị trường XK.  Các ngành CN có ưu thế (đầu tư ít vốn, công nghệ dễ học hỏi, thị trường XK dễ tìm và dễ thâm nhập) khả năng cạnh tranh tăng XK tăng mạnh.  Ngành DV ngày càng mở rộng để phục vụ NN và CN thay thế NK, CN phục vụ XK. 4.4. Mô hình hai khu vực của H. Oshima 70  Quan điểm đầu tư:  Sử dụng máy móc thiết bị để thay thế và tiết kiệm LĐ NN.  Áp dụng công nghệ sinh học để tăng sản lượng NN.  Có thể chuyển LĐ từ NN sang N mà không làm giảm sản lượng NN.  Phát triển CN theo hướng: thay thế NK và hướng về XK chuyển dịch dần cơ cấu SX.  Giảm dần các ngành SX có dung lượng LĐ cao.  Tăng tỷ trọng các ngành SX có dung lượng vốn cao 35
26. 4.4. Mô hình hai khu vực của H. Oshima 71  Kết quả:  Hiệu quả SX và khả năng cạnh tranh của các ngành CN tăng.  Cầu về LĐ giảm dần.  Sản lượng CN và NN đều tăng.  Hoàn thành sự quá độ từ NN sang CN, nền kinh tế chuyển tiếp sang giai đoạn quá độ từ CN sang DV.  Nền kinh tế đạt mức độ phát triển cao nhất. 4.4. Mô hình hai khu vực của H. Oshima 72  Kết luận  Bắt đầu từ việc vẫn giữ nguyên LĐ trong NN, nhưng tạo công ăn việc làm cho LĐ nông nhàn.  Việc làm nhiều hơn tăng thu nhập của nông dân tạo thị trường cho CN và DV.  Khi thị trường LĐ trở nên khắt khe hơn tiền công tăng nhanh yêu cầu cơ khí hoá NSLĐ và TNQD tăng có thể chuyển LĐ từ NN sang CN. 36
27. 4.4. Mô hình hai khu vực của H. Oshima 73  Kết luận  Động lực cho TTKT: tích luỹ và đầu tư cho cả NN và CN nhưng bắt đầu từ NN.  TTKT nhanh không tạo ra phân hoá xã hội và bất bình đẳng trong phân phối thu nhập. 37