Giáo trình Điều dưỡng cơ bản

Nội dung text: Giáo trình Điều dưỡng cơ bản

1. TRƯỜNG ĐẠI HỌC ĐẠI NAM KHOA ĐIỀU DƯỠNG ThS. Lê Văn Duy (Chủ biên) Giáo trình ĐIỀU DƯỠNG CƠ BẢN (Lưu hành nội bộ) Hà Nội - 2021
2. TRƯỜNG ĐẠI HỌC ĐẠI NAM KHOA ĐIỀU DƯỠNG CHỦ BIÊN: ThS. Lê Văn Duy THAM GIA BIÊN SOẠN: ThS. Lê Văn Duy TS. Ngô Xuân Long ThS. Nguyễn Thị Thanh Hà Giáo trình ĐIỀU DƯỠNG CƠ BẢN (Lưu hành nội bộ) Hà Nội - 2021
3. MỤC LỤC BẢNG VIẾT TẮT ..................................................................................................................... 4 LỜI GIỚI THIỆU ..................................................................................................................... 5 BÀI 1: LỊCH SỬ PHÁT TRIỂN NGÀNH ĐIỀU DƯỠNG THẾ GIỚI VÀ VIỆT NAM .. 6 BÀI 2: VAI TRÒ, CHỨC NĂNG, NHIỆM VỤ, PHẨM CHẤT ĐẠO ĐỨC CỦA NGƯỜI ĐIỀU DƯỠNG ........................................................................................................................ 15 BÀI 3: HỌC THUYẾT ĐIỀU DƯỠNG................................................................................ 23 BÀI 4: TƯ DUY BIỆN CHỨNG TRONG THỰC HÀNH ĐIỀU DƯỠNG....................... 38 BÀI 5: NHẬN ĐỊNH ĐIỀU DƯỠNG ................................................................................... 61 BÀI 6: CHẨN ĐOÁN ĐIỀU DƯỠNG .................................................................................. 84 BÀI 7: LẬP KẾ HOẠCH CAN THIỆP ĐIỀU DƯỠNG .................................................. 101 BÀI 8: THỰC HIỆN VÀ ĐÁNH GIÁ CAN THIỆP ĐIỀU DƯỠNG .............................. 119 BÀI 9: MỘT SỐ XÉT NGHIỆM SỬ DỤNG TRONG LÂM SÀNG ............................... 134 BÀI 10: GIẤC NGỦ ............................................................................................................. 147 BÀI 11: QUẢN LÝ ĐAU ...................................................................................................... 175 BÀI 12: LIỆU PHÁP OXY .................................................................................................. 192 BÀI 13: SỬ DỤNG THUỐC CHO NGƯỜI BỆNH ........................................................... 200 BÀI 14: TIẾP NHẬN NGƯỜI BỆNH VÀO VIỆN, CHUYỂN VIỆN VÀ RA VIỆN ..... 213 BÀI 15: HỒ SƠ NGƯỜI BỆNH VÀ CÁCH GHI CHÉP ................................................. 219 BÀI 16: TRUYỀN DỊCH VÀ TRUYỀN MÁU .................................................................. 224 BÀI 17: CẤP CỨU SỐC PHẢN VỆ ................................................................................... 232 BÀI 18: PHÒNG CHỐNG LOÉT ÉP CHO NGƯỜI BỆNH ........................................... 239 BÀI 19: CÁCH LẤY MẪU XÉT NGHIỆM ....................................................................... 246 BÀI 20: CẤP CỨU NGỪNG TUẦN HOÀN VÀ CẤP CỨU VẾT THƯƠNG CHẢY MÁU ....................................................................................................................................... 256 BÀI 21: PHÒNG NGỪA SỰ CỐ Y KHOA LIÊN QUAN ĐẾN NGƯỜI BỆNH ........... 267 BÀI 22: CHĂM SÓC TRONG THỰC HÀNH ĐIỀU DƯỠNG ....................................... 283 BÀI 23: CHĂM SÓC ĐIỀU DƯỠNG TRẺ VỊ THÀNH NIÊN ....................................... 294 3
4. BẢNG VIẾT TẮT BYT Bộ Y tế BV Bệnh viện CBYT Cán bộ y tế CSNB Chăm sóc người bệnh CSSKSS Chăm sóc sức khỏe sinh sản ĐD Điều dưỡng ĐDT Điều dưỡng trưởng ĐDV Điều dưỡng viên HS Hộ sinh HSV Hộ sinh viên HST Hộ sinh trưởng KBCB Khám bệnh, chữa bệnh SYT Sở Y tế TCYTTG Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) TTCSSKSS Trung tâm chăm sóc sức khỏe sinh sản 4
5. LỜI GIỚI THIỆU Trước nhu cầu về đào tạo nguồn nhân lực cán bộ Y tế không ngừng được nâng cao cùng với sự phát triển toàn diện mọi mặt của nhà trường. Việc dạy và học luôn được đổi mới theo hướng tích cực, từng bước nâng cao tính chủ động của sinh viên trong học tập và nghiên cứu. Khoa học Điều dưỡng đã có nhiều tiến bộ về học thuật và công nghệ. Tốc độ thay đổi của các khái niệm định nghĩa cơ bản đến các tư duy biện chứng trong thực hành điều dưỡng dựa vào bằng chứng, là căn cứ để thúc đẩy một cách nhanh chóng chất lượng cung cấp các dịch vụ điều dưỡng đáp ứng được các nhu cầu cấp bách của người bệnh và xã hội. Nhu cầu cần có một cuốn tài liệu cốt lõi, bao phủ cho toàn bộ cơ sở khoa học Điều dưỡng tên tiếng Anh là “Fundamentals of Nursing” “Nền tảng của điều dưỡng” được dịch sang tiếng Việt là “Điều dưỡng cơ bản”; “Điều dưỡng cơ sở” được cập nhật liên tục, trở thành cẩm nang cho tất cả điều dưỡng viên dù đang công tác hay hoạt động chuyên sau theo các ngành điều dưỡng. Xuất phát từ thực tế đó Khoa Điều dưỡng trường Đại học Đại Nam đã biên soạn và xây dựng cuốn tài liệu giảng dạy “Điều dưỡng cơ bản” nhằm đáp ứng phần nào về tài liệu học tập góp phần nâng cao chất lượng dạy và học cho đối tượng đại học điều dưỡng. Nội dung tài liệu được viết trên cơ sở chương trình khung của Bộ Giáo dục và Đào tạo, Bộ Y tế, chương trình đào tạo của trường và tham khảo các tài liệu của nước ngoài. Trong cuốn tài liệu này chúng tôi cố gắng chọn lọc những kiến thức cập nhật nhất, phù hợp với chương trình đào tạo đại học là cơ sở cho sinh viên thực hành tốt sau này. Trong quá trình biên soạn không tránh khỏi thiếu sót, rất mong nhận được những ý kiến đóng góp của các bạn đồng nghiệp và sinh viên để cuốn tài liệu giảng dạy được hoàn thiện hơn. Xin trân trọng cảm ơn. Trưởng khoa Điều dưỡng ThS. Lê Văn Duy 5
6. BÀI 1: LỊCH SỬ PHÁT TRIỂN NGÀNH ĐIỀU DƯỠNG THẾ GIỚI VÀ VIỆT NAM MỤC TIÊU Sau khi học xong bài này sinh viên có khả năng: 1. Trình bày được định nghĩa và tình trạng nghề Điều dưỡng. 2. Trình bày được lịch sử ngành Điều dưỡng trên Thế giới và ở Việt Nam. NỘI DUNG 1. Đại cương Ngày nay, ngành Điều dưỡng đã phát triển khá xa so với Điều dưỡng 50 năm về trước. Bước vào thế kỷ XXI, ngành Điều dưỡng ngày càng tiến bộ. Để hiểu ngành Điều dưỡng ngày nay và chuẩn bị cho tương lai, chúng ta phải hiểu những sự kiện đã xảy ra, đang xảy ra và những yếu tố xã hội ảnh hưởng đến nó. Rất khó để đưa ra được định nghĩa đầy đủ và toàn diện về ngành Điều dưỡng bởi vì người Điều dưỡng làm quá nhiều việc. Nếu ở lớp học, khi bạn hỏi sinh viên hoàn thành câu: "Ngành Điều dưỡng là gì?" thì sẽ có rất nhiều câu trả lời khác nhau, bởi vì mỗi người sẽ trả lời dựa trên những kinh nghiệm và kiến thức khác nhau của mình về ngành Điều dưỡng. Khi bạn tiếp xúc với chương trình Điều dưỡng, sự định nghĩa về ngành Điều dưỡng của bạn sẽ thay đổi, bạn sẽ biết và hiểu thêm về ngành Điều dưỡng là gì? Nội dung khuôn khổ bài này giới thiệu về ngành Điều dưỡng, chương trình giáo dục, nghề nghiệp và hướng dẫn thực hành nghề Điều dưỡng. 2. Định nghĩa Theo Tạp chí The New Lexicon Wesbter’s đã định nghĩa: "Người Điều dưỡng là người phụ nữ được huấn luyện để chăm sóc những người ốm đau". Tuy nhiên, ngày nay có nhiều nam giới đã chọn nghề Điều dưỡng. Những người Điều dưỡng này được cung cấp những kỹ năng chăm sóc bảo vệ người bệnh tốt qua một chương trình đào tạo. Florence Nightingale đã đưa ra một định nghĩa về ngành Điều dưỡng cách đây hơn 100 năm: "Điều dưỡng là một hành động thiết thực bảo vệ môi trường chung quanh người bệnh để giúp cho người bệnh bình phục". Trong thuyết đầu tiên này, Florence Nightingale đã đề cao vai trò của công tác Điều dưỡng. Người Điều dưỡng không những được huấn luyện để chăm sóc người bệnh ốm đau mà còn được huấn luyện như những người nội trợ. Virginia Henderson là một trong những người Điều dưỡng đầu tiên nêu ra định nghĩa Điều dưỡng (1960): "Chức năng của Điều dưỡng là giúp đỡ các cá thể, đau ốm hoặc khoẻ mạnh, giúp họ cải thiện chất lượng cuộc sống và bình phục nhanh chóng. Người Điều dưỡng cần thiết phải có sức khỏe, thông minh, có kiến thức và phong 6
7. thái làm việc càng nhanh càng tốt". (Henderson, 1966, p.3). Henderson cho rằng người Điều dưỡng cần phải chăm sóc người bệnh không kể họ ốm đau hay khoẻ mạnh. Bà còn đề cập đến việc giáo dục và ủng hộ vai trò của người Điều dưỡng. Canadian Nurses Association (CAN, 1984) đã nêu một định nghĩa về ngành Điều dưỡng như sau: "Điều dưỡng nghĩa là phải chăm sóc người bệnh phù hợp với bệnh tật của họ bao gồm cả việc luyện tập về tinh thần, chức năng và phục vụ người bệnh trực tiếp hoặc gián tiếp, giúp cho người bệnh cải thiện sức khỏe, ngăn chặn ốm đau, hoà nhập vào cộng đồng và xã hội". Bước vào thế kỷ XXI, người ta đã cố gắng trả lời câu hỏi: "Nếu không có ngành Điều dưỡng thì cái gì sẽ mất?". Người ta đã xem ngành Điều dưỡng như là một nghệ thuật, một môn khoa học. Điều dưỡng liên quan đến sức khỏe quá khứ, hiện tại và tương lai. Điều dưỡng là một ngành, nghề chăm sóc người bệnh. 3. Điều dưỡng từ nền văn minh cổ đại cho đến thế kỷ thứ XX Ngành Điều dưỡng có một lịch sử phát triển đáng tự hào. Những người phụ nữ ngày xưa với vai trò làm vợ, làm mẹ, họ bao gồm cả việc chăm sóc và nuôi nấng những thành viên của gia đình. Xã hội ngày càng phát triển, dân cư ngày càng đông đúc, có nhiều người đau ốm và họ có thể chăm sóc bản thân, gia đình và xã hội. Từ đó, những người phụ nữ trong gia đình đã tham gia vào các công việc của xã hội. Trong xã hội đã xuất hiện các cá nhân, những tổ chức giúp đỡ những người đau ốm cần chăm sóc và ngành Điều dưỡng ra đời. 3.1. Ngành Điều dưỡng trong nền văn minh cổ đại Ngành Điều dưỡng chưa bao giờ tồn tại một cách riêng biệt. Trong thời gian đầu, vai trò của người Điều dưỡng đã được xác định bởi những cấu trúc xã hội mà con người đang sinh sống. Chăm sóc sức khỏe và Điều dưỡng như chúng ta đã biết ngày nay chịu ảnh hưởng bởi những gì đã xảy ra trong quá khứ. Ở nền văn hoá nguyên thuỷ, con người nghĩ rằng đau ốm là do một nhân vật siêu phàm gây nên. Để giúp giải thích những điều chưa biết này, thuyết duy linh đã mô tả rằng "mọi vật trong tự nhiên sống dưới một thế lực và khả năng không thấy được, những linh hồn tốt sẽ mang lại điều may mắn, những linh hồn tội lỗi sẽ bị ốm đau và chết" (Dolan, 1978). Suốt thời gian này, vai trò của những thầy thuốc và Điều dưỡng tồn tại tách biệt. Người thầy thuốc điều trị bệnh tật qua việc cầu kinh, lo sợ hoặc sự tuyệt vọng làm thế nào để giải thoát những linh hồn tội lỗi. Người Điều dưỡng thông thường là những người mẹ, người mà thường chăm sóc chính gia đình họ khi bị ốm đau bằng những chăm sóc y tế, hoặc những phương thuốc thảo mộc. Vai trò chăm sóc này của người Điều dưỡng tiếp tục được duy trì cho đến bây giờ. Khi mà những bộ lạc trở nên văn minh hơn, những đền thờ trở thành trung tâm của những chăm sóc y tế, bởi vì người ta tin rằng, sự đau ốm được gây ra bởi những dấu hiệu không hài lòng của Chúa. Những vị linh mục, thầy tu được xem như là những người thầy thuốc bậc cao, cuộc sống của những người đàn ông và phụ nữ 7
8. không có giá trị trong xã hội. Những người Điều dưỡng như là những nô lệ, họ thực hiện những nhiệm vụ của những người đầy tớ dựa trên những mệnh lệnh của những thầy thuốc linh mục. Trái lại, suốt thời kỳ này, người Hebrews cổ đại đã đưa ra những luật lệ về những mối quan hệ đạo đức của con người, về sức khỏe tâm trí và về sự điều khiển bệnh tật thông qua 10 điều răn của Đức Chúa Trời. Người Điều dưỡng chăm sóc ốm đau tại nhà và tại cộng đồng và cũng thực hiện như vai trò của nữ hộ sinh (Dolan, 1978). Trong thời kỳ cổ đại, con người có rất ít kiến thức để chăm sóc trong lúc ốm đau. Suốt thời gian này họ tin tưởng nhiều vào Chúa, Thần linh. Khi xã hội ngày càng phát triển hơn, nhiều phương pháp điều trị bệnh ra đời và người ta đã biết rằng, việc chăm sóc lúc ốm đau là cần thiết. Đặc biệt trong giai đoạn này vai trò của người hộ sinh là quan trọng. Họ chăm sóc cả mẹ và con suốt quá trình thai nghén và sinh nở. Họ hướng dẫn cho sản phụ cách chăm sóc con, cho con bú và cách tự chăm sóc cho chính bản thân. Ở nền văn hoá cổ đại tại Châu Phi, chức năng của người Điều dưỡng là bao gồm cả vai trò người hộ sinh, chăm sóc trẻ em và người già. Ở Ấn Độ, có nhiều bệnh viện với đội ngũ Điều dưỡng nam, người Điều dưỡng nam này phải hội đủ 4 điều kiện: - Có kiến thức cơ bản về thuốc. - Thông minh. - Hết lòng vì người bệnh - Có sức khỏe tốt. 3.2. Lịch sử phát triển ngành Điều dưỡng thế giới Vào thế kỷ thứ III ở Rome, phụ nữ không đảm nhiệm vai trò này mà là những người đàn ông, gọi là Parabolani Brotherhood. Nhóm những người đàn ông này chăm sóc những ai đau ốm. Ở thời Crusades, đã có nhiều bệnh viện từ thiện được xây dựng. Những bệnh viện này dùng để chăm sóc những trẻ mồ côi, goá phụ, người nghèo và những người đau ốm. Năm 60, bà Phoebe (Hylạp) đã đến từng gia đình có người ốm đau để chăm sóc. Bà được ngưỡng mộ và suy tôn là người nữ Điều dưỡng tại gia đầu tiên của thế giới. Thế kỷ thứ IV, bà Fabiola (Lamã) đã tự nguyện biến căn nhà sang trọng của mình thành bệnh viện, đón những người nghèo khổ đau ốm về để tự bà chăm sóc nuôi dưỡng. Suốt từ năm 500 - 1500 sau Công nguyên, nhiều tổ chức quân đội gồm cả nam và nữ được thành lập để chăm sóc những người đau ốm. Ở thế kỷ thứ XVI, Camillus De Lellis đã thành lập những nhóm người để chăm sóc người nghèo, người đau ốm và những người tù. Năm 1633, Sisters Chariting đã 8
9. thành lập Saint Vincent De Paul tại Pháp. Đó là tổ chức đầu tiên dưới thời Giáo Hoàng dùng để chăm sóc người đau ốm. Tổ chức đã gửi những người Điều dưỡng này đi khắp nơi trên thế giới, họ đã thành lập thêm nhiều bệnh viện ở Canada, Mỹ và Úc. Thời kỳ viễn chinh ở Châu Âu, bệnh viện được xây dựng để chăm sóc số lượng lớn những người hành hương bị đau ốm. Cả nam và nữ đều thực hiện việc chăm sóc sức khỏe cho tất cả mọi người. Nghề Điều dưỡng trở thành nghề được coi trọng. Vào thời điểm bắt đầu có đạo Cơ đốc, người Điều dưỡng có vai trò quan trọng và rõ ràng hơn. Dẫn đầu bởi niềm tin về tình yêu và sự chăm sóc những cá nhân khác là quan trọng, tổ chức đầu tiên về chăm sóc những người đau ốm được thực hiện bởi những người phụ nữ, gọi là "những người trợ tế". Trong suốt cuộc viễn chinh ở Châu Âu, những bệnh viện đã được xây dựng để chăm sóc một số lượng những người hành hương cần chăm sóc sức khỏe và người Điều dưỡng được kính trọng hơn. Đến cuối thế kỷ thứ XVI, chế độ nhà tù ở Anh và Châu Âu bị bãi bỏ. Các tổ chức tôn giáo bị giải tán, dẫn đến sự thiếu hụt trầm trọng người chăm sóc người bệnh. Những người phụ nữ phạm tội, bị giam giữ được tuyển chọn làm Điều dưỡng, thay vì thực hiện án tù; còn những người phụ nữ khác chỉ chăm sóc gia đình mình thôi. Bối cảnh này tạo ra những quan niệm và thái độ xấu của xã hội đối với Điều dưỡng. Giữa thế kỷ XVIII đầu thế kỷ thứ XIX, việc cải cách xã hội đã thay đổi về vai trò người Điều dưỡng. Vai trò của người phụ nữ trong xã hội nói chung cũng được cải thiện. Trong thời kỳ này, một phụ nữ người Anh đã được thế giới tôn kính và suy tôn là người sáng lập ra ngành Điều dưỡng. Đó là Florence Nightingale (1820 - 1910). Bà sinh ra trong một gia đình giàu có ở Anh nên được giáo dục chu đáo. Bà biết nhiều ngoại ngữ, đọc nhiều sách triết học, tôn giáo, chính trị. Ngay từ nhỏ, bà đã thể hiện thiên tính và hoài bão được giúp đỡ người nghèo khổ. Bà đã vượt qua sự phản kháng của gia đình để vào học và làm việc tại bệnh viện Kaiserwerth (Đức) năm 1847. Sau đó bà học thêm ở Paris (Pháp) vào năm 1853. Những năm 1854 - 1855, chiến tranh Crimea nổ ra, bà cùng 38 phụ nữ Anh khác được phái sang Thổ Nhĩ Kỳ để phục vụ các thương binh của quân đội hoàng gia Anh. Tại đây bà đã đưa ra lý thuyết về khoa học vệ sinh trong các cơ sở y tế và sau 2 năm bà đã làm giảm tỷ lệ nhiễm trùng từ 42% xuống còn 2%. Đêm đêm, Florence cầm ngọn đèn dầu đi thăm bệnh, chăm sóc thương binh, đã để lại hình tượng người phụ nữ với cây đèn trong trí nhớ những người thương binh hồi đó. Chiến tranh chưa kết thúc, Florence phải trở lại nước Anh. Cơn "sốt Crimea" và sự căng thẳng của những ngày ở mặt trận đã làm cho bà mất khả năng làm việc. Bà được dân chúng và những người lính Anh tặng món quà 50.000 bảng Anh để chăm sóc sức khỏe. Vì sức khỏe không cho phép tiếp tục làm việc ở bệnh viện, Florence đã lập ra hội đồng quản lý ngân sách 50.000 bảng Anh để thành lập trường đào tạo Điều dưỡng đầu tiên trên thế giới ở nước Anh vào 1860. Trường Điều dưỡng Nightingale cùng với chương 9