›
›

Giáo trình Dược liệu học - Phần 1

II. TẦM QUAN TRỌNG CỦA DƯỢC LIỆU TRONG NGÀNH DƯỢC
Thuốc sử dụng cho con người thuộc hai nguồn gốc: tự nhiên và tổng hợp. Nhiều nước
tuy đã phát triển có nền khoa học hiện đại và dùng rất nhiều thuốc tổng hợp nhưng lại không thể bỏ qua dược liệu, các thuốc có nguồn gốc từ dược liệu vẫn chiếm từ 20-30%.
Vì nhiều thuốc tổng hợp dễ gây ra các tác dụng phụ mà nhiều tác dụng phụ lại nguy hiểm đối với sức khỏe con người, nên nhiều người thích dùng các cây thuốc để chữa bệnh.

Mặt khác, nhiều thuốc có thể tổng hợp được nhưng giá thành lại cao nên vẫn phải chiết xuất từ dược liệu.
Trong y học hiện đại dùng nhiều thuốc chiết xuất từ thực vật như strychnin từ hạt Mã tiền, morphin từ nhựa của quả Anh túc, berberin từ cây Vàng đắng, artemisinin từ cây Thanh hoa hoa vàng... Và nhiều dược liệu lại là nguồn cung cấp nguyên liệu không thể thiếu được cho nhiều thuốc tổng hợp.

Theo thống kê, trong năm 2012, doanh thu sản xuất thuốc từ dược liệu tại Việt Nam đạt 3.500 tỷ đồng (gấp hơn 1,75 lần so với doanh thu năm 2010). Trong số 20 loại dược liệu có nhu cầu dùng cho sản xuất thuốc lớn nhất năm 2011, Artiso đứng đầu danh sách với số lượng tiêu thụ lên tới 2000 tấn/năm, tiếp theo là Đinh lăng với hơn 900 tấn/năm…Như vậy, có thể nói dược liệu chính là nguồn nguyên liệu của nền công nghiệp tân dược trong tương lai, chứ không phải là nguồn nguyên liệu hóa dược mà chúng ta đang mất nhiều thời gian và công sức để theo đuổi trong nhiều năm qua.

pdf 80 trang Hương Yến 04/04/2025 320
Download
Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Giáo trình Dược liệu học - Phần 1", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên.

File đính kèm:

  • pdfgiao_trinh_duoc_lieu_hoc.pdf

Nội dung text: Giáo trình Dược liệu học - Phần 1

  1. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC TÂY ĐÔ ------ GIÁO TRÌNH DƯỢC LIỆU HỌC (DÙNG CHO ĐÀO TẠO DƯỢC SĨ CAO ĐẲNG) Chủ biên PGS.TS. Trần Công Luận Giảng viên biên soạn PGS.TS. Trần Công Luận ThS. Đỗ Văn Mãi DS.CKI. Vũ Thị Bình NĂM 2016
  2. LỜI GIỚI THIỆU Thực hiện một số điều của Luật Giáo dục, Bộ Giáo dục & Đào tạo và Bộ Y tế đã ban hành chương trình khung đào tạo Dược sĩ cao đẳng. Trường Đại học Tây Đô tổ chức biên soạn tài liệu dạy – học các môn cơ sở và chuyên môn theo chương trình trên nhằm từng bước xây dựng bộ giáo trình đạt chuẩn chuyên môn trong công tác đào tạo nhân lực y tế. Giáo trình Dược liệu được biên soạn dựa vào chương trình giáo dục của Trường Đại học Tây Đô trên cơ sở chương trình khung đã được phê duyệt. Giáo trình được tập thể các giảng viên giàu kinh nghiệm về giảng dạy và thực tế lâm sàng của Trường Đại học Tây Đô biên soạn theo phương châm: kiến thức cơ bản, hệ thống; nội dung chính xác, khoa học; cập nhật các kiến thức y dược học hiện đại và thực tiễn Việt Nam. Trường Đại học Tây Đô chân thành cảm ơn các tác giả và Hội đồng chuyên môn thẩm định đã giúp hoàn thành giáo trình; cảm ơn TS. Võ Văn Lẹo, TS. Phạm Đông Phương đã đọc và phản biện để cuốn sách sớm hoàn thành kịp thời phục vụ cho công tác đào tạo nhân lực y tế. Lần đầu tiên soạn giáo trình, chúng tôi mong nhận được ý kiến đóng góp của đồng nghiệp, sinh viên và các độc giả để lần biên soạn sau giáo trình được hoàn thiện hơn. TRƯỜNG ĐẠI HỌC TÂY ĐÔ KHOA DƯỢC–ĐIỀU DƯỠNG
  3. LỜI NÓI ĐẦU Với mục đích cung cấp cho sinh viên các kiến thức về thu hái, chế biến bảo quản dược liệu, các phương pháp đánh giá dược liệu và nguồn gốc đặc điểm, phân bố, thành phần hóa học chính, tác dụng của các dược liệu thuộc các nhóm: carbohydrat, glycosid trợ tim, saponin, anthraglycosid, flavonoid, coumarin, tannin, ancaloid, tinh dầu, chất nhựa, chất béo... và các phương pháp định tính, định lượng các nhóm chất tự nhiên trên. Nội dung giáo trình được trình bày trong 12 chương được thể hiện đầy đủ ở đề cương chi tiết. Ngoài nội dung, mỗi chương đều có mục tiêu học tập và câu hỏi lượng giá để sinh viên tự kiểm tra kiến thức. Giáo trình này dùng cho sinh viên cao đẳng nên được viết ngắn gọn với số cây thuốc hạn chế. Trong quá trình học tập, sinh viên cần tham khảo thêm một số sách có giá trị không những trong nước mà cả ngoài nước như: “Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam’’ do GS.TS. Đỗ Tất Lợi, “Từ điển cây thuốc Việt Nam” của PGS. Võ Văn Chi, “Cây cỏ Việt Nam” của GS. Phạm Hoàng Hộ, “Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam” của Viện Dược liệu biên soạn. Trong quá trình biên soạn giáo trình “Dược liệu học” chúng tôi đã nhận được sự đóng góp ý kiến của nhiều cán bộ giảng dạy ở Bộ môn Dược liệu và nhiều Bộ môn khác trong Trường khi nghiệm thu, nhất là những ý kiến đóng góp của Hội đồng thẩm định giáo trình. Nhóm biên soạn chân thành cảm ơn. NHÓM BIÊN SOẠN 2
  4. ĐỀ CƯƠNG CHI TIẾT MÔN HỌC DƯỢC LIỆU HỌC Số tín chỉ : 5 (3 lý thuyết và 2 thực hành) Số tiết : 45 lý thuyết và 60 thực hành I. BỘ MÔN PHỤ TRÁCH GIẢNG DẠY Bộ môn Dược liệu - Trường Đại học Tây Đô. II. MÔ TẢ MÔN HỌC Dược liệu học là môn học chuyên ngành giúp sinh viên có kiến thức cơ bản về công tác dược liệu, các nhóm chất chính trong dược liệu và các dược liệu thiết yếu. Điều kiện tiên quyết để học môn này là sinh viên đã học môn thực vật, hóa hữu cơ. III. MỤC TIÊU MÔN HỌC Sau khi học xong môn này, sinh viên phải: 1. Trình bày được vai trò và nội dung của công tác dược liệu trong bảo vệ và chăm sóc sức khỏe cộng đồng. 2. Trình bày được các yếu tố ảnh hưởng tới chất lượng dược liệu và phương pháp chung trong thu hái, chế biến và bảo quản dược liệu. 3. Trình bày được định nghĩa, cấu trúc cơ bản, tính chất chung, phương pháp định tính chung và tác dụng của một số nhóm hợp chất thường gặp trong các dược liệu. 4. Nhận diện được và trình bày được bộ phận dùng, thành phần hóa học và tác dụng chính của các dược liệu trong danh sách dược liệu thiết yếu của Bộ y tế. IV. NỘI DUNG MÔN HỌC PHẦN LÝ THUYẾT TT Tên bài/ Chủ đề Số tiết 1 Chương 1: Đại cương về dược liệu 3 2 Chương 2: Dược liệu chứa carbohydrat 4 3 Chương 3: Dược liệu chứa glycosid tim 3 4 Chương 4: Dược liệu chứa saponin 7 5 Chương 5: Dược liệu chứa anthranoid 3 6 Chương 6: Dược liệu chứa flavonoid 6 7 Chương 7: Dược liệu chứa coumarin 3 3
  5. 8 Chương 8. Dược liệu chứa tannin 2 9 Chương 9: Dược liệu chứa alcaloid 7 10 Chương 10: Dược liệu chứa tinh dầu 4 11 Chương 11. Dược liệu chứa chất nhựa 1 12 Chương 12: Dược liệu chứa chất béo 2 Tổng cộng 45 PHẦN THỰC HÀNH TT Tên bài/ Chủ đề Số tiết 1 Nhận thức dược liệu chứa carbohydrat; glycosid trợ tim 5 2 Nhận thức dược liệu chứa saponin; anthranoid 5 3 Nhận thức dược liệu chứa flavonoid; coumarin 5 4 Nhận thức dược liệu chứa tannin; tinh dầu 5 5 Nhận thức dược liệu chứa alcaloid 5 6 Nhận thức dược liệu chứa chất béo; chất nhựa 5 7 Kiểm nghiệm dược liệu chứa carbohydrat; glycosid tim 5 8 Kiểm nghiệm dược liệu chứa saponin; anthranoid 5 9 Kiểm nghiệm dược liệu chứa flavonoid; coumarin 5 10 Kiểm nghiệm dược liệu chứa tannin; tinh dầu 5 11 Kiểm nghiệm dược liệu chứa alcaloid 5 12 Kiểm nghiệm dược liệu chứa chất béo; chất nhựa 5 Tổng cộng 60 V. PHƯƠNG PHÁP GIẢNG DẠY Lý thuyết - Thuyết trình có hình ảnh minh họa kết hợp với đặt vấn đề. Thực hành - Hướng dẫn mẫu, học viên thực hiện theo hướng dẫn và theo quy trình. 4
  6. - Quan sát, mô tả. VI. PHƯƠNG PHÁP ĐÁNH GIÁ MÔN HỌC Lý thuyết - Đánh giá giữa học phần: MCQ kết hợp câu hỏi ngắn trên máy tính. - Đánh giá hết học phần: MCQ kết hợp câu hỏi ngắn. Thực hành - Đánh giá kỹ năng thực hành kiểm nghiệm các nhóm hợp chất. - Đánh giá khả năng nhận diện và hướng dẫn sử dụng các dược liệu. VII. TÀI LIỆU GIẢNG DẠY - Giáo trình lý thuyết dược liệu học - chương trình cao đẳng của Bộ môn Dược liệu - Trường Đại học Tây Đô biên soạn. - Giáo trình thực hành Dược liệu - chương trình cao đẳng của Bộ môn Dược liệu - Trường Đại học Tây Đô biên soạn. VIII. TÀI LIỆU THAM KHẢO [1]. Bộ Y Tế (2009), Dược điển Việt Nam IV, Nxb Y học, Hà Nội. [2]. Đỗ Tất Lợi (2013), Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam, Nxb Hồng Đức, Hà Nội. [3]. Nguyễn Thượng Dong, Trần Công Luận, Nguyễn Thị Thu Hương (2007), Sâm Việt Nam và một số cây thuốc họ Nhân sâm, Nxb Khoa học và kỹ thuật [4]. Ngô Thu Vân - Trần Hùng (2011), Dược liệu học, Tập 1, Nxb Y học, Hà Nội. [5]. Phạm Hoàng Hộ (1999), Cây cỏ Việt Nam, Nxb trẻ, Tp. Hồ Chí Minh. [6]. Phạm Thanh Kỳ (2015), Dược liệu học, Tập 2, Nxb Y học, Hà Nội [7]. Viện dược liệu (2006), Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, Tập 1,2 Nxb Khoa học và kỹ thuật, Hà Nội. [8]. Võ Văn Chi (2012), Từ điển cây thuốc Việt Nam, Tập 1, 2 Nxb Y học, Hà Nội. 5
  7. MỤC LỤC CHƯƠNG 1. ĐẠI CƯƠNG VỀ DƯỢC LIỆU............................................................... 13 I. Định nghĩa môn học..................................................................................................... 13 II. Tầm quan trọng của dược liệu trong ngành dược.......................................................13 III. Đường lối, chính sách phát triển dược liệu............................................................... 14 IV. Thu hái, chế biến và bảo quản dược liệu.................................................................. 15 V. Các phương pháp đánh giá chất lượng dược liệu.......................................................19 VI. Các phương pháp chiết xuất dược liệu......................................................................22 CHƯƠNG 2. DƯỢC LIỆU CHỨA CARBOHYDRAT................................................ 26 I. Đại cương về carbohydrat............................................................................................ 26 II. Tinh bột....................................................................................................................... 27 1. Đại cương về tinh bột................................................................................................27 2. Cấu trúc hóa học và phân loại tinh bột.....................................................................27 3. Tính chất của tinh bột............................................................................................... 28 4. Công dụng của tinh bột.............................................................................................29 III. Pectin..........................................................................................................................30 1. Đại cương về pectin................................................................................................. 30 2. Cấu trúc hóa học và phân loại pectin.......................................................................30 3. Tính chất của pectin................................................................................................. 31 4. Công dụng của pectin...............................................................................................31 IV. Gôm - chất nhầy........................................................................................................ 31 1. Đại cương về gôm - chất nhầy.................................................................................31 2. Cấu trúc và phân loại gôm và chất nhầy..................................................................32 3. Tính chất của gôm và chất nhầy.............................................................................. 32 4. Công dụng của gôm và chất nhầy............................................................................32 V. Dược liệu chứa carbohydrat........................................................................................33 1. Dược liệu chứa tinh bột............................................................................................ 33 Cát căn......................................................................................................................... 33 Ý dĩ.............................................................................................................................. 33 Hoài sơn.......................................................................................................................34 Sen............................................................................................................................... 35 6
  8. 2. Dược liệu chứa gôm, chất nhầy................................................................................ 36 Gôm Arabic..................................................................................................................36 Gôm Adragant..............................................................................................................37 Sâm bố chính................................................................................................................38 Mã đề............................................................................................................................38 CHƯƠNG 3. DƯỢC LIỆU CHỨA GLYCOSID TIM..................................................40 I. Đại cương về glycosid tim........................................................................................... 40 II. Cấu trúc hóa học......................................................................................................... 40 1. Phần aglycon.............................................................................................................40 2. Phần đường............................................................................................................... 42 III. Tính chất lý hóa của glycosid tim............................................................................. 42 IV. Các phản ứng glycosid tim........................................................................................43 1. Các phản ứng của phần đường.................................................................................43 2. Các phản ứng của phần aglycon.............................................................................. 43 V. Tác dụng, công dụng của glycosid tim.......................................................................44 VI. Một số dược liệu chứa glycosid tim..........................................................................44 Trúc đào.........................................................................................................................44 Dương địa hoàng tía......................................................................................................45 Dương địa hoàng lông...................................................................................................47 CHƯƠNG 4. DƯỢC LIỆU CHỨA SAPONIN.............................................................. 49 I. Đại cương về saponin...................................................................................................49 II. Cấu trúc hóa học và phân loại.................................................................................... 50 1. Saponin triterpenoid..................................................................................................50 2. Saponin steroid..........................................................................................................54 III. Tính chất lý hóa của saponin.....................................................................................56 IV. Các phản ứng định tính của saponin.........................................................................56 1. Dựa trên tính chất tạo bọt..........................................................................................56 2. Dựa trên tính chất phá huyết.....................................................................................57 3. Dựa trên độ độc đối với cá........................................................................................57 4. Khả năng tạo phức với cholesterol........................................................................... 57 5. Phản ứng màu............................................................................................................57 6. Sắc ký lớp mỏng........................................................................................................57 V. Tác dụng, công dụng của saponin.............................................................................. 58 7
  9. VI. Một số dược liệu chứa saponin................................................................................. 58 Cam thảo....................................................................................................................... 59 Viễn chí......................................................................................................................... 60 Cát cánh.........................................................................................................................61 Ngưu tất.........................................................................................................................61 Cỏ xước......................................................................................................................... 62 Rau má...........................................................................................................................63 Ngũ gia bì chân chim.................................................................................................... 63 Nhân sâm.......................................................................................................................64 Sâm Việt Nam...............................................................................................................65 Tam thất.........................................................................................................................66 Táo nhân........................................................................................................................67 Mạch môn......................................................................................................................68 Thiên môn..................................................................................................................... 69 CHƯƠNG 5. DƯỢC LIỆU CHỨA ANTHRANOID.................................................... 70 I. Đại cương về anthranoid..............................................................................................70 II. Cấu trúc, phân loại......................................................................................................70 1. Nhóm phẩm nhuộm...................................................................................................71 2. Nhóm nhuận tẩy........................................................................................................71 3. Các anthranoid dimer................................................................................................72 III. Tính chất lý hóa của anthranoid................................................................................72 IV. Các phản ứng định tính anthramoid..........................................................................72 1. Định tính bằng phản ứng hóa học.............................................................................72 2. Định tính bằng sắc ký............................................................................................... 73 V. Tác dụng, công dụng của anthranoid......................................................................... 73 VI. Một số dược liệu chứa anthranoid............................................................................ 74 Thảo quyết minh........................................................................................................... 74 Muồng trâu.................................................................................................................... 74 Hà thủ ô đỏ.................................................................................................................... 75 Lô hội............................................................................................................................ 76 Nhàu.............................................................................................................................. 77 Đại hoàng...................................................................................................................... 78 Cốt khí........................................................................................................................... 79 8
  10. CHƯƠNG 6. DƯỢC LIỆU CHỨA FLAVONOID........................................................80 I. Đại cương về flavonoid................................................................................................80 II. Cấu trúc, phân loại......................................................................................................80 1. Khung của flavonoid.................................................................................................80 2. Phân loại flavonoid................................................................................................... 81 2.1. Euflavonoid...........................................................................................................82 2.2. Isoflavonoid..........................................................................................................84 2.3. Neoflavonoid........................................................................................................ 88 III. Tính chất của flavonoid.............................................................................................90 IV. Định tính....................................................................................................................90 1. Định tính bằng phản ứng hóa học.............................................................................90 2. Định tính bằng sắc ký lớp mỏng...............................................................................90 V. Tác dụng và công dụng của flavonoid....................................................................... 91 VI. Một số dược liệu chứa flavonoid.............................................................................. 91 Hoa hòe........................................................................................................................92 Diếp cá.........................................................................................................................93 Râu mèo.......................................................................................................................93 Kim ngân hoa...............................................................................................................94 Actisô...........................................................................................................................95 Tô mộc.........................................................................................................................96 Hoàng cầm ..................................................................................................................96 Hồng hoa......................................................................................................................97 Xạ can.......................................................................................................................... 98 CHƯƠNG 7. DƯỢC LIỆU CHỨA COUMARIN....................................................... 100 I. Đại cương về coumarin..............................................................................................100 II. Cấu trúc, phân loại coumarin....................................................................................100 1. Coumarin đơn giản..................................................................................................101 2. Furanocoumarin (furocoumarin)............................................................................ 101 3. Pyranocoumarin (pyrocoumarin)............................................................................101 III. Tính chất lý hóa của coumarin................................................................................102 IV. Định tính..................................................................................................................102 1. Định tính bằng các phản ứng hóa học.................................................................... 102 2. Định tính bằng sắc ký lớp mỏng.............................................................................102 9